Iako kompletna istorija logopedije u Srbiji ni do današnjeg dana nije obrađena, pojedini autori poput Keramitčijevskog (1990) ostavili su nam zapise o svetskim tragovima logopedije. U poglavlju Istorija logopedije ovaj autor pisao je kako o svetskom razvoju logopedije tako i o razvoju logopedije u Jugoslaviji.
Logopedija kao izrazito mlada nauka utemeljuje se u Evropi krajem 18. veka dok se istorijski začeci logopedije, ali i dalje ne kao samostalne naučne discipline, na našim prostorima vezuju za period posle drugog svetskog rata kada se formira prvo odeljenje formalnog obrazovanja 1947.godine i to na odsecima za specijalnu pedagogiju viših pedagoških škola u Beogradu i Zagrebu.
Pre navedenog perioda logopedija kao subdisciplina ili samostalna disciplina u Jugostaviji nije postojala. O logopediji tog perioda pisali su i bavili se lekari i pedagozi. Daleko od istine da potreba za logopedom nije postojala. Činjenica je da su govorni poremećaji ili tada nazvane „govorne mane“ posebno mucanje zabrinjavale od antičkog doba. Tako u istorijskim zapisima svetske logopedije nalazimo prva interesovanja za lečenje „govonih mana“ još u doba Herodota (484-425. p.n.e), Hipokrata (460-377 p.n.e) i Aristotela (348-322 p.n.e) i drugih naučnika i filozofa starih naroda koji su svakako uspostavili temelje i doprineli proučavanju poremećaja govora i glasa, posebno mucanja.
Zapravo sve do 15. veka sa osobama koje mucaju radilo se po postavkama Hipokrata, Galena i Aristotela. U periodu neposredno pred osnovni opis govornih organa i mehanizma disanja, nalazimo da se ipak među značajnim osobinama nalazi „lep govor“. Tako Leon Batista ostavlja trag: „Bez mane pred ljudima u tri stvari: u hodu, jahanju i govoru“ (Keramitčijevski, 1990 prema Burchart, 1953).
Sa razvojem opšte pismenosti i drugih nauka i logopedija dobija svoje prve obrise. Univerzalni genije Leonardo da Vinči (1452-1519) detaljno prvi opisuje govorne organe, kao i uticaj deformiteta vilice na govor i pred čovečanstvo stavlja prve osnove anatomije i fiziologije govora. Otkrio je da se govor može čitati sa usana i postavio nove pristupe u učenju gluvih razumevanju govora. Grubo posmatrano, doprinos Leonarda da Vinčija smatra se izuzetnim s obzirom da je njegov rad doprineo podizanju prakse rada sa poremećajima govora i jezika na viši nivo. U daljem periodu, razvojem anatomije i fiziologije, medicine uopšte, zapravo se osim mucanja definišu i drugi poremećaji poput afazija, artikulacionih poremećaja itd. Razvijaju se različiti pravci kroz razvoj fonetske, nosološke, patološke, pedagoške i psihološke škole tokom 18. veka. Problem mucanja i gubitka govorne sposobnosti istraživao je veliki broj naučnika. U tom periodu prevazilaze se mnogo zablude koje su nastale u srednjem veku a najznačajniji uspon u razvoju logopedije odvija se u toku 18. i 19. veka paralelno sa razvojem nemedicinskih nauka koje tretiraju čoveka, odnosno deo njegove psihofizičke patologije. Zdravstvene ali nemedicinske struke nastaju zahvaljući razvoju socijalnih terorija ali i razvoju medicinskih doktrina prevashodno zahvaljujući lekarima koji su aktuelizovali problem sposobnosti i poremećaja govora i insistirali da se u tretman uključe drugi profili.
Ovakva era procvata medicine i društvene prakse trajala je sve do rane faze industrijalizma kada se otpočinje sa praksom da se zdravlje posmatra sa stanovišta interesa države koja se zauzima da sačuva i unapredi sposobnosti radnika. Tako je zdravlje postalo briga javne politike na klasnoj osnovi i u tom statusu ostaje sve do kraja 20.veka do razvoja privatnog sektora i dalje definisanog na klasnoj osnovi.
Na međunarodnom planu logopedija se potpuno uspostavila do 1945. godine tako da je posle završetka II svetskog rata i u daljem periodu u zadovoljavajućoj meri razrađena teorija logopedije; formirane su univerzitetske ustanove na kojima se ostvaruju studijski programi logopedije; logopedska praksa ostvaruje se institucionalizovano u zdravstvenim, prosvetnim i socijalnim ustanovama; urađen je opis posla zanimanja logopeda; u međunarodnim klasifikacijama bolesti nalaze se nekoliko osnovnih poremećaja govora; na nacionalnim planovima izrađeni su registri sa nomenklaturom logopedskih usluga u preventivi, dijagnostici, tretmanu i protetici; izrađeni su standardi i norme logopedskse prakse, a logopedi su se organizovali kroz rad nacionalnih i međunarodnih udruženja;
Danas, u svetu postoji veliki broj naučnih časopisa iz oblasti logopedije, veoma intezivno se osavremenjuje logopedska klinička praksa posebno paralelno sa tehnološkim razvojem. U većini država sveta logopedska praksa je normativno zasnovana i zaštićena (Keramitčijevski, 1990; Savić, 1966, 1999).
LOGOPEDIJA U SRBIJI
Na našim prostorima prvi tragovi logopedije nalaze se u Kraljevini Srbije i to člankom koji objavljuje pedagoška štampa, čiji autor je J. Maksimović, sa zahtevom da se nađe lek za učenike koji zamuckuju. Ovo mišljenje autor članka je izložio kao učitelj praktičar bez poznavanja teorijske misli Evrope početkom XX veka. Pre navedenog perioda bilo je pokušaja da se problemi dece koja imaju govorne poremećaje rešava na organizovan i sistemski način. Tako je S. Čuturilo uputio Ministarstvu prosvete i Glavnom prosvetnom savetu, prevod Fakovog dela iz 1897. godine: Die Behandlung stotternder Schuller – Nega mucave dece, uz molbu da se prouči i preporuči na korist sve dece. Prosvetne vlasti su predlog uputile na ocenu dr V. Djordjeviću, sekretaru saniteta koji daje negativan izveštaj te ga ministarstvo prosvete ne sprovodi u praksu.
U Srbiji se veće interesovanje za govorne poremećaje javlja 30-tih godina kada se pojavljuje publikacija: Govorne mane, uzroci i otklanjanje istih (zbirka prevoda radova Sikorskog, Kristina i autora). Priručnik je štampan 1928. godine. Ova zbirka radova govori o tepanju, mucanju, unjkanju (tunjavost), brzopletosti, afaziji a donosi i znanja iz fonetike i fiziologije govor. To je bio priručnik znanja iz oblasti fiziologije i patologije govora. Godine 1930. pojavljuje se prevod Frešelsove knjige: Nauka o lečenju govora (Lehrbuch der Sprachheilkunde, Wien, 1925) i Mucanje (Das Stottern, Wien, 1925). U socijalno-medicinskom pregledu, Beograd 1939. godine, objavljen je rad Ildike Sulejmanpašić: O merama za suzbijanje mucanja, gde se konstatuje da mucanje nije bolest jedinke već čoveka kao socijalnog bića. Prihvata se Frešelsovo gledište o odeljenjima za poremećaje govora u nameri da se to uvede u Srbiji (Čauševac i Milošević, 2018).
Značajniji period razvoja logopedije u našoj zemlji nastupa pedesetih godina dvadesetog veka i vezuje se za Prof. dr Miodraga Matića kada je objavio prve radove na srpskom jeziku iz oblasti logopedije koji se tiču korekcije izgovora glasova.
Krajem pete i početkom šeste decenije XX veka u Srbiji pod okriljem Srpske akademije nauka formiran je Institut za eksperimentalnu fonetiku i patologiju govora. Institut za eksperimentalnu fonetiku i patologiju govora bila je ustanova u kojoj se kroz profesionalnu praksu, naučni razvoj i tehnološke inovacije logopedija mogla razvijati po ugledu na evropsku i svetsku logopediju. U Insitutu se 1952. godine izrađuje i usavršava individualni aparat za logopate i slušna oštećenja, tzv. SAFA uređaj (sistem auditivnog filterskog amplifikatora). Svojim profesionalnim kadrom i organizacijom, Institut razvija logopedska odeljenja u osnovnim školama i nekim bolničkim odeljenjima kako u Beogradu tako i u Srbiji. Izuzetan doprinos razvoju logopedske nauke i profesije radom u Institutu daju Spasenija Vladisavljević, logoped i Smiljka Vasić, psiholingvista. Spasenija Vladisavljević je osim naučnog rada u Institutu, razvoju logopedije doprinela i obrazovanjem logopedskog kadra na najvišem nivou, kao profesor logopedije na Beogradskom univerzitetu. Smiljka Vasić je svoj naučni doprinos razvoju logopedske misli dala kroz proučavanje dečjeg govornog i jezičkog razvoja kao i stvaranjem prvih testovnih instrumenata za ispitivanje govora dece. Ranih osamdesetih godina u Srbiji se formira druga organizacija koja će se u okviru zdravstvenog sistema baviti govornom patologijum. Odlukom Vlade Republike Srbije osnovan je 1971. godine Zavod za psihofiziološke poremećaje i govornu patologiju. Zavodom od osnivanja rukovodi profesor Cvetko Brajović, pedijatar i psiholog, kasnije jedan od inicijatora i član Matične komisije za osnivanje Defektološkog fakulteta. Profesor Brajović u Zavodu sprovodi metodu lečenja mucanja i drugih govornih i razvojnih poremećaja metodom čiji je on idejni tvorac. To je metoda „Svesna sinteza razvoja“ koja se u Zavodu klinički proverava a kroz projekte naučno verifikuje i postaje tehnika koju u svom radu primenjuju mnoge generacije logopeda (Čauševac i Milošević, 2018).
Navedeni period možemo prikazati kao jedan od najdelotvornijih u oblasti logopedije. Istraživački rad u oblasti govora i jezika opšte populacije, razvoj mernih instrumenata kao i inovativnost u metodologiji rada zadala je budućim generacijama težak zadatak održavanja formiranog trenda. U duhu inovativnosti, najmanje što se očekivalo bio je dalji razvoj, međutim u Republici Srbiji razvoj logopedske profesije i nauke kao da se zaustavlja i do danas se u ovoj delatnosti primenjuju instrumenti formirani sedamdesetih godina prošlog veka.
VISOKO OBRAZOVANJE LOGOPEDA U SRBIJI
Logopedija je kao nauka poznata i priznata u svetu već punih 85 godina, a u Srbiji ima šezdesetčetvorogodišnju tradiciju obrazovanja kadrova, stručnog i naučnog rada. Obrazovanje i stručni rad logopeda Srbije oduvek su kroz istoriju pratili trendove i razvoj logopedije u svetu, a diploma logopedije iz Srbije priznata je u većini razvijenih zemalja sveta. Međutim, klasifikacija logopedije kao nauke u Srbiji još uvek nije adekvatno rešena i usklađena sa Evropom i svetom.
Studije logopedije (osnovne i master akademske studije) u Republici Srbiji obrazuju stručnjake - logopede za rad na prevenciji, otkrivanju, dijagnostikovanju, terapiji poremećaja verbalne i/ili neverbalne komunikacije i poremećaja oralno-laringealnih funkcija kod osoba svih uzrasta u skladu sa propisima i programima koje navodi Svetska zdravstvena organizacija (World Health Organziation, 2013), Američka asocijacija logopeda (ASHA) i Evropska asocijacija logopeda (CPLOL/ESLA). Osim kliničkim delovanjem logopedi se bave i primenjenim i fundamentalnim naučnim istraživanjima u navedenim područjima.
Istorijski posmatrano kada se govori o školovanju stručnjaka za područje logopedije vlada Kraljevine Jugoslavije, 1936. godine donela je Uredbu o Višoj pedagoškoj školi sa potrebnim nastavnim planom ali on ostaje nerealizovan sve do 1948. godine kada se usvaja i realizuje plan Više pedagoške škole.
Posle drugog svetskog rata realizuje se na Višoj pedagoškoj školi nastavni plan II odseka za spremanje nastavnika za defektnu decu koji je sadržavao: pedagogiju sa pedometrijom; eksperimentalnu psihologiju; psihologiju govora i fonetiku; psihopatologiju; pedagogiju lečenja i pedagošku psihologiju. Tako je Viša pedagoška škola obrazovala logopedski kadar u Republici Srbiji. Obrazovanje logopeda kroz akademsko obrazovanje započinje Defektološki fakultet 1975.godine sa prvom upisanom generacijom logopeda. Tako logopedija počinje da se izučava i razvija kao nauka na Defektološkom fakultetu. Formirani nastavni planovi i programi bili su savremeni i u trendu su sa dostignućima i stepenom razvoja logopedske nauke u Evropi i svetu. U tom periodu studenti logopedije osim bazičnih nauka (fiziologije, anatomije, neurologije, psihologije, lingvistike, sociologije, pedagogije) izučavali su i kliničku logopediju, fonopediju, afaziologiju, logometriju i logoprotetiku. Defektološki fakultet 2005. godine menja naziv u Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju a logopedska katedra u tom period zastupa stav da logopedija u Srbiji treba da opstaje u okviru društveno-humanističkog polja i pod okriljem specijalne edukacije i rehabilitacije.
Razvoj logopedije u Srbiji u okviru visokog obrazovanja pa sve do danas prati talas defektoloških a kasnije preimenovih nauka o specijalnoj edukaciji i rehabilitaciji, svrstavajući logopediju kao subdisciplinu navedenih područja. Tako da Srbija za razliku od međunarodnih dešavanja obrazovno utemeljuje logopediju kao defektološku subdisciplinu zajedno sa tiflologijom, surdopedagogijom, somatopedijom te se profesionalni naziv logoped u pravnim dokumentima pojavljuje tek posle 2015. godine.
Na Univerzitetu u Novom Sadu, Medicinski fakultet 2008. godine akredituje studijski program Logopedija koji se zapravo utemeljuje na već postojećem programu, koji se realizuje na Beogradskom Univerzitetu te ne dolazi do značajnije reforme. Na Medicinskom fakultetu Katedra za logopediju još uvek nije samostalno uspostavljena već postoji u okviru Katedre za specijalnu edukaciji i rehabilitaciju.
Logopedija se od 2017. godine u okviru osnovnih akademskih studija i master studija izučava i na Visokoj školi socijalnog rada (privatnoj visokoobrazovnoj ustanovi). Studijski program Logopedija na osnovnim i master akademskim studijama ove visokoobrazovane ustanove je koncipiran na savremenim naučnim teorijama fundamentalnih nauka i na savremenim teorijskim i primenjenim principima logopedije.
Analizirajući programske koncepte studija logopedije na Fakultetu za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu, Medicinskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu i Visoke škole socijalnog rada, očigledno je da su svi studijski programi logopedije interdisciplinarni. U svim programima se izučavaju bazični predmeti koji se određuju kao biomedicinski, psihološko-pedagoški, lingvistički i sociološki.
LOGOPEDIJA DANAS
U zbrinjavanju komunikativnih poremećaja u Srbiji danas u državnom sektoru (zdravstvu, obrazovanju i socijalnoj zaštiti) svoje profesionalne usluge pruža oko 350 logopeda (prema podacima Udruženja logopeda Srbije iz 2010. godine) i više od 300 logopeda u privatnom sektoru prema podacima Agencije za privredne registre Srbije (prema APR-u svoju delatnost logopedi registruju u kategoriju šifra 8559 - ostalo obrazovanje).
Logopedska praksa postojala je i pre početka formalnog obrazovanja logopeda u Republici Srbiji. Potreba za stručnjakom koji će „lečiti“ govorne mane javila se početkom 20 veka. Sredinom 20. veka u rešavanju komunikativnih poremećaja država reaguje osnovanjem Instituta za eksperimentalnu fonetiku i patologiju govora, kasnije se osniva i druga ustanova (1971. godine) Zavod za psihofiziološke poremećaje i govornu patologiju (Brajović, Popović, & Šešum, 2010). U okviru primarne zdravstvene zaštite na zbrinjavanju komunikativnih poremećaja i ranih razvojnih poremećaja, država formira razvojna savetovališta u kojima su svoje mesto imali i logopedi. Razvoju logopedske delatnosti u prvoj deceniji 21.veka daće rad Sektora za razvoj i unapređenje logopedske delatnosti pri Zavodu za psihofiziološke poremećaje i patologiju govora. Sektor je na nivou primarne zdravstvene zaštite kroz edukacije logopeda i tehnološke inovacije omogućio da zbrinjavanje komunikativnih poremećaja na nivou primarne zdravstvene zaštite bude dostupnije i efikasnije. Ova služba je svojim aktivnostima na nivou primarne zdravstvene zaštite uključila više od 20 logopeda kao stalno zaposlene.
Nakon 2010. godine dolazi do intezivnog razvoja privatnog sektora logopedske delatnosti i nagli razvoj profesije u naučnom i profesionalnom nivou. Logopedi nastoje da tehnološki ne zaostaju tako da u svoj profesionalni rad uvode informaciono tehnološke inovacije. Logopedska praksa danas u svom radu koristi digitalne tehnologije, elektroakustičke uređaje nove generacije, nove i tehnološki unapređene električne i manuelne instrumente. Logopedima su dostupni veliki broj praktikuma i nekoliko savremenih dijagnostičkih instrumenata. U toku 2020. godine u saradnji sa izdavačkom kućom Sinapsom Edicijom i angažovanjem 27 logopeda iz cele Srbije sprovodi se prvo relevantno istraživanje razvoja jezika kod dece tipične populacije i dece sa jezičkom patologijom čime se dolazi do standardizacije najpoznatijeg logopedskog testa: Novih Reynell razvojnih jezičkih Skala (NRDLS-SR). Reynell trenutno predstavlja jedini standardizovani merni instrument na srpskog govornom području. Formira se plan za izradu i standardizaciju još nekoliko logopedskih instrumenata, sprovode se različite vrste edukacija u oblasti logopedije.
Logopedska delatnost danas se obavlja se u:
- otorinolaringološkim, pedijatrijskim, neurološkim, psihijatrijskim klinikama, bolnicama i domovima zdravlja,
- ustanovama za mentalno zdravlje i savetovalištima,
- gerijatrijskim ustanovama,
- centrima za medicinsku rehabilitaciju,
- centrima i specijalnim ustanovama za vaspitanje, obrazovanje i rehabilitaciju, kao na primer:
- centrima za rehabilitaciju patologije govora,
-ustanovama za rehabilitaciju osoba sa cerebralnom paralizom i intelektualnom ometenošću,
- centrima za autizam,
- predškolskim ustanovama,
- osnovnim školama,
- istraživačkim centrima,
- privatnoj praksi (privatnim ustanovama).
Problematika rada logopeda u privatoj praksi vezana je za nepostojanje logopedske delatnosi kao pravno uređene oblasti. Stoga, danas takođe, postoje i tri strukovna udruženja koja okupljaju logopede sa relativno istim ciljem a to je inicijativa za donošenje Zakona o logopedskoj delatnosti.
Izvor:
Milosevic, N., Causevac., Trivkovic., T. (2021). DEVELOPMENT OF LOGOPEDIA IN SERBIA. ”LATEST DEVELOPMENTS IN SPEECH AND LANGUAGE PATHOLOGY, OCCUPATIONAL THERAPY AND SOCIAL WORK –ALOS 20” INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE. College of Social Work from Belgrade and the Chamber of Social Protection. April, 22. and 23. 2021.